Daily Quiz # २३७
सह्याद्रीतील अनेक किल्ल्यांवर आढळणार्या एक धड पण दोन तोंडे आणि दोन पंख असणाऱ्या पक्ष्याच्या शिल्पाला काय म्हणतात ?
उत्तर : गंडभेरुंड
गंडभेरुंड - एक गूढ शिल्प, शंतनू परांजपे, साप्ताहिक सकाळ
आपण किल्ल्यांवर फिरायला जातो तेव्हा अनेक प्रकारची शिल्पे पाहतो. काही प्रवेशद्वारांवर तर काही भिंतींवर, भिंतींवरील चित्रांवर तर काही नाण्यांवर! यातील बहुतांश शिल्पे विविध प्राण्यांची, पक्ष्यांची असतात.
इतिहासाच्या पुस्तकात या शिल्पांबद्दल फारशी माहिती सापडत नाही, पण थोडेशी शोधाशोध केली तर बरेच काही सापडते.
या सापडणाऱ्या शरभ, हत्ती, व्याल, व्याघ्र इत्यादी शिल्पांसोबत एक वैशिष्ट्यपूर्ण शिल्प आढळून येते ते म्हणजे दोन तोंडाच्या पक्ष्याचे, मनुष्याचे किंवा पक्ष्याचे एक धड पण दोन तोंडे आणि दोन पंख असणाऱ्या या पौराणिक पक्ष्याला गंडभेरुंड असे म्हणतात.
गंडभेरुंड हे नाव मात्र नवव्या शतकाच्या आधी आढळत नाही. त्यापूर्वी या पक्ष्याला भारुंड, भेरुंड किंवा भोरंड या नावाने ओळखले जात असे. पौराणिक यासाठी, की भारतातील बहुतांश पुराणांमध्ये याचा उल्लेख आढळून येतो. भरत मुनींनी लिहिलेल्या "भरतकोश' या ग्रंथात गंडभेरुंडचा उल्लेख येतो. तो असा,
गंडभेरुंड: देशीताल: गंडभेरुंड तालोय गजाभ्यांमुपरिस्थल: लक्ष्मण: हस्त: कपितथहस्तयोरर्मिलात्स्वास्तिकेनैव संभवेतगंडभेरुंड संज्ञाके विनियोगस्तु तत्र च गौरीमतम (संदर्भ- गडकिल्ल्यांवरील द्वारशिल्पे - महेश तेंडूलकर)
याशिवाय ऋग्वेदात, अथर्ववेदात, मुंडक व श्वेताश्वेतर या पक्ष्याचा उल्लेख आल्याचे आपणास आढळून येते. लहानपणी वाचलेल्या पंचतंत्र, सिंहासन बत्तीशी किंवा हितोपदेश यांसारख्या बोधपर गोष्टींमध्ये दोन तोंडाच्या पक्ष्याचा उल्लेख येतो मात्र तो केवळ कथेत. मात्र यातील बहुतांश कथा या लोककथा होत्या आणि त्या प्राचीन काळापासून चालत आल्या होत्या, पण त्यांचे अस्तित्व आपल्याला नाकारता येत नाही.
यातून एक कळून येते, की या ग्रंथांच्या आधीसुद्धा दोन तोंडांच्या पक्ष्याला महत्त्व असणार. अर्थात प्रत्यक्षात हा पक्षी होता का नाही याबद्दल माहिती नाही; परंतु दंतकथा किंवा शिल्पे यांवरून त्याचे अस्तित्व दिसून येते.
गंडभेरुंड या शब्दाची उत्पत्ती, शब्दाचा किंवा शिल्पाचा वापर कर्नाटक प्रांतात जास्त केलेला आढळून येतो.
कानडी भाषेत गंड या शब्दाचा अर्थ वीर किंवा योद्धा असा आहे, तर भेरुंड या शब्दाचा अर्थ द्विमुख असणारा पक्षी किंवा भयंकर पक्षी असा होतो. जैन साहित्यात सुद्धा या पक्ष्याला भारुंड असे नाव दिलेले आहे. या साहित्यातील वर्णन जर आपण पहिले तर या पक्ष्याला तीन पाय असल्याचे वाचनात येते; परंतु कोणत्याही शिल्पांमध्ये तीन पाय दिसत नाही हे विशेष.
भेरुंड हा शब्द कदाचित भारुंड या शब्दाचा अपभ्रंश आसावा, भा(बा) म्हणजे दोन आणि रुंड म्हणजे मुख. तर हे दोन शब्द मिळून भारुंड असा शब्द झाल्याचे नाकारता येत नाही. परंतु, पुराणात येणारे दाखले किंवा वेगवेगळ्या राजसत्तांनी केलेला उल्लेख यांवरून इतके लक्षात येते, की गंडभेरुंड हा पक्षी ताकदीचे आणि शौर्याचे प्रतीक मानला जाई आणि त्याचा संदर्भ बऱ्याचदा विष्णूचे वाहन असणाऱ्या गरुडाशी जोडलेला आहे.
दंतकथा :
प्रत्येक गोष्टीला एखादी दंतकथा ही असतेच. गंडभेरुंडच्या बाबतीत अशी दंतकथा सांगितली जाते, की भगवान विष्णू यांनी नृसिंहाचा अवतार घेऊन हिरण्यकशपुचा वध केला. नरसिंह अवतार हा सिंहाचे तोंड आणि मनुष्याचे शरीर घेऊन बनलेला असल्याने तो अधिक शक्तिशाली होता. त्यामुळे त्याने या शक्तीचा दुरुपयोग करून सर्व जगाचा संहार करायचे असे ठरवले. हे पाहून शंकराने शरभाचे रूप घेऊन नरसिंहाचा वध केला म्हणून विष्णूने शरभापेक्षा ताकदवान असलेल्या गंडभेरुंड म्हणजे दोन तोंडाच्या गरुडाचे रूप घेऊन शरभाचा पराभव केला. अशी ती कथा. पण यातून एक कळते, की गंडभेरुंड आणि शरभ हे एकमेकांचे वैरी दाखवले आहेत. त्यामुळेच, की काय महाराष्ट्रातील बहुतांश किल्ल्यांवर आढळणाऱ्या गंडभेरुंडच्या शिल्पांमध्ये शरभ हा नक्की असतो. एकतर गंडभेरुंड हा शरभाचा पराभव करताना दाखवला जातो किंवा शरभाने गंडभेरुंडचा पराभव केलेला दिसून येतो. या ऐकीव कथेवरूनच गंडभेरुंडची कल्पना आलेली असावी; कारण प्रामुख्याने महाराष्ट्रात अशा कथांना शिल्प स्वरूपात दाखवणे हे पूर्वीपासून चालत आलेले आहे. अगदी उदाहरण द्यायचे झाले तर पुण्यातील त्रिशुंड गणेश मंदिरातील शंकराच्या लिंगोद्भव रूपाचे शिल्प. त्यामुळे गंडभेरुंड आणि शरभ यांच्यातील युद्धाला तरी वर सांगितलेल्या पौराणिक कथेचा आधार असावा.
हिट्टाइट ते भारत :
गंडभेरुंडचा प्रवास जर आपण पाहिलात तर कळेल, की वरील दंतकथेला फारसा अर्थ नाही कारण भारतात ही संकल्पना येण्यापूर्वी प्राचीन हिट्टाइट तसेच इजिप्शियन, सुमेरियन संस्कृतीमध्ये प्रचलीत होती. लगेश या सुमेरियन संस्कृतीमधील एका शहरात दोन तोंडाच्या गरुडाचे शिल्प आढळून येते. सुमेरियन संस्कृतीचा जर कालखंड आपण पहिला तर लक्षात येईल की, साधारण तीन हजार वर्षे इसवी सन पूर्व येतो, त्यामुळे दोन-तोंडाच्या गरुडाची संकल्पना त्याआधीसुद्धा असण्याची शक्यता नाकारू शकत नाही. पण पुरावा म्हणून गृहित धरले तरी साधारण इसवी सन पूर्व तीन हजार हे वर्ष दोन तोंडाच्या गरुडाचे उगमस्थान होते.
तरीसुद्धा इसवी सन पूर्व तीन हजार ते इसवी सन अठराशे, म्हणजे साधारण 4800 वर्षे या शिल्पाचा प्रभाव जगावर राहिला ते केवळ हे शिल्प अफाट ताकदीचे प्रतीक आहे म्हणूनच.
सुमेरियन संस्कृती नंतर हे शिल्प आढळून येते ते हिट्टाइट संस्कृतीमध्ये. बोगुस्की या तुर्कस्तानमधील एका गावात जे पूर्वी हिट्टाइट संस्कृतीचे राजधानीचे शहर होते. तिथे दोन तोंडाच्या गरुडाचे शिल्प एका दगडात कोरलेले दिसून येते. या शिल्पाचा काळ इसवी सन पूर्व सांगितला जातो. या गरुडाने त्याच्या दोन्ही पायात दोन ससे पकडले आहेत. याचा अर्थ एका बलाढ्य साम्राज्याने त्याच्या घबराट अशा शत्रूंचा पराभव केला. भारतात सशाच्या जागी हत्ती, शरभ इत्यादी दिसून येतात. दोन्हीकडे गरुड हाच ताकदवान दाखवला आहे. कातळात कोरलेल्या गरुडाशिवाय बोगुस्की शहरात असलेल्या इमारतींवरसुद्धा दोन तोंडाचा गरुड सापडल्याचे उल्लेख आढळतात. यानंतर दोन तोंडांचे गरुड हे इजिप्त तसेच असीरियन बांधकामांवर दिसून येतात. तज्ज्ञांच्या मते हे शिल्प साधारण सहाव्या किंवा सातव्या शतकातल्या असाव्यात. यानंतर हे शिल्प रोमन साम्राज्य, पार्शियन साम्राज्य मग अरब, ग्रीक, हुण असे करत करत भारतात येऊन पोचले. भारतात कर्नाटक राज्यात या शिल्पाचा प्रसार मोठ्या प्रमाणावर झाला आणि येथील बहुतांश राजांनी हे चिन्ह आपल्या दरबारचे चिन्ह म्हणून स्वीकारले. हा जवळपास हजार वर्षांच्या काळात या शिल्पाचे स्वरूपसुद्धा बदलले नाही हे आश्चर्य. हा थोडे फार बदल त्या त्या राजांनी केले असतील, पण मूळ कल्पना ही कायम राहिली.
दोन तोंडाचा गरुड (Two Headed Eagle)
वरती सारखा दोन तोंडाचा गरुड असा उल्लेख आला. अर्थात भारतात याचा उल्लेख गंडभेरुंड म्हणून येत असला तरी बाकीच्या देशात मात्र Two Headed Eagle असाच उल्लेख येतो.
Two Headed Eagle याचा इथे उल्लेख करायचे कारण म्हणजे याचे आणि गंडभेरुंड या दोघांमधील साम्य. दोघांनाही तोंडे दोनच आणि दोन्हीकडे हा पक्षी गरुडच. पण भारतात काही काही ठिकाणी मनुष्याचे धड आणि तोंड पक्ष्याचे अशा स्वरूपात सुद्धा हे शिल्प आढळते. वर उल्लेख केल्याप्रमाणे Two Headed Eagle हा हिट्टाइट, इजिप्शियन, सुमेरियन अशा विविध संस्कृतीमध्ये सापडतो, इतकेच काय तर महान अशा रोमन साम्राज्यात सुद्धा याचा वापर केल्याचे दिसून येते. युरोपातील वेगवेळ्या देशांमध्ये वेगवेगळ्या ठिकाणी याचा वापर होत होता किंवा अजूनही केला जातो. अनेक राजांनी याचा स्वीकार आपले चिन्ह म्हणून केला किंवा आपल्या नाण्यांवर हे चिन्ह वापरले. अर्थात या ठिकाणी गंडभेरुंडवर जोर जास्त आहे, त्यामुळे सर्व लिहित बसत नाही.
गंडभेरुंड हे जरी भारतात पडलेले नाव असले तरी बाहेरील देशात त्याचा उल्लेख हा Two Headed Eagle म्हणून येत होता. भारतात त्याचे आगमन होण्याआधी इतर देशात तो बऱ्यापैकी प्रसिद्ध होता. आश्चर्याची बाब एवढीच, की दोन्हीकडे, भारतात आणि बाहेरसुद्धा याचे स्वरूप शक्तिशाली काल्पनिक प्राणी असेच केले गेले. पण एकंदरच गंडभेरुंड किंवा Two Headed Eagle यावर कोणत्याही एका देशाचा हक्क नाही. बऱ्याच देशांमध्ये त्याचे अस्तित्व दिसून येते आणि अनेक देश ते अभिमानाने मिरवत आहेत. पण काळाच्या ओघात त्याचे महत्त्व कमी होत आहे, हे मात्र तितकेच खेदजनक.
भारतातील गंडभेरुंड :
भारतातील जुन्या काळातील गंडभेरुंड जर शोधायला गेले तर सापडतो तो सिरकप स्तुपावर असलेला गंडभेरुंड. इतर देशांप्रमाणेच दोन तोंडे आणि एक धड असे त्याचे स्वरूप होते. साधारण अकराव्या किंवा बाराव्या शतकापर्यंत भारतातील गंडभेरुंडचे स्वरूप असेच असावे. त्यानंतर मग त्यात शरभ, सिंह इत्यादी प्राण्यांची जोड मिळाली असावी. आता उल्लेख आलाच आहे तर सांगतो, माझ्या मनात अभ्यास करताना एक प्रश्न पडला आणि त्याचे उत्तर शोधण्याचा सुद्धा मी प्रयत्न केला, तो प्रश्न असा कर्नाटक राज्यात हत्ती आणि गंडभेरुंड यांचे युद्ध दाखवले जाते किंबहुना गंडभेरुंडने हत्तीला पायात दाबून ठेवले आहे, असेच बऱ्याचदा दिसते. याउलट केरळमध्ये किंवा महाराष्ट्रामध्ये सुद्धा गजलक्ष्मीच्या रूपाने हत्तीची पूजा केली जाते.
गंडभेरुंड हे नाव बऱ्याच विजयनगर साम्राज्यातील राजांनी त्यांच्या नावापुढे लावले. दुसरा देवराय हा रायागजा-गंडभेरुंड या नावाने ओळखला जात असे. कृष्णराय आणि सदाशिव हे राजे गजंघ-गंडभेरुंड या नावाने तर अच्युतदेवराय हा राजा अरिभा-गंडभेरुंड या नावाने ओळखला जात असे. याशिवाय या राजांनी गंडभेरुंडची आकृती असणारी नाणीसुद्धा पाडली होती. महाराष्ट्रात या गंडभेरुंडाचे विविध प्रकार आढळतात. त्यापैकी जेता गंडभेरुंड आणि जित गंडभेरुंड असे दोन प्रकार मुख्यत्वे असतात.
सह्याद्रीतील अनेक किल्ल्यांवर आढळणार्या एक धड पण दोन तोंडे आणि दोन पंख असणाऱ्या पक्ष्याच्या शिल्पाला काय म्हणतात ?
उत्तर : गंडभेरुंड
गंडभेरुंड - एक गूढ शिल्प, शंतनू परांजपे, साप्ताहिक सकाळ
आपण किल्ल्यांवर फिरायला जातो तेव्हा अनेक प्रकारची शिल्पे पाहतो. काही प्रवेशद्वारांवर तर काही भिंतींवर, भिंतींवरील चित्रांवर तर काही नाण्यांवर! यातील बहुतांश शिल्पे विविध प्राण्यांची, पक्ष्यांची असतात.
इतिहासाच्या पुस्तकात या शिल्पांबद्दल फारशी माहिती सापडत नाही, पण थोडेशी शोधाशोध केली तर बरेच काही सापडते.
या सापडणाऱ्या शरभ, हत्ती, व्याल, व्याघ्र इत्यादी शिल्पांसोबत एक वैशिष्ट्यपूर्ण शिल्प आढळून येते ते म्हणजे दोन तोंडाच्या पक्ष्याचे, मनुष्याचे किंवा पक्ष्याचे एक धड पण दोन तोंडे आणि दोन पंख असणाऱ्या या पौराणिक पक्ष्याला गंडभेरुंड असे म्हणतात.
गंडभेरुंड हे नाव मात्र नवव्या शतकाच्या आधी आढळत नाही. त्यापूर्वी या पक्ष्याला भारुंड, भेरुंड किंवा भोरंड या नावाने ओळखले जात असे. पौराणिक यासाठी, की भारतातील बहुतांश पुराणांमध्ये याचा उल्लेख आढळून येतो. भरत मुनींनी लिहिलेल्या "भरतकोश' या ग्रंथात गंडभेरुंडचा उल्लेख येतो. तो असा,
गंडभेरुंड: देशीताल: गंडभेरुंड तालोय गजाभ्यांमुपरिस्थल: लक्ष्मण: हस्त: कपितथहस्तयोरर्मिलात्स्वास्तिकेनैव संभवेतगंडभेरुंड संज्ञाके विनियोगस्तु तत्र च गौरीमतम (संदर्भ- गडकिल्ल्यांवरील द्वारशिल्पे - महेश तेंडूलकर)
याशिवाय ऋग्वेदात, अथर्ववेदात, मुंडक व श्वेताश्वेतर या पक्ष्याचा उल्लेख आल्याचे आपणास आढळून येते. लहानपणी वाचलेल्या पंचतंत्र, सिंहासन बत्तीशी किंवा हितोपदेश यांसारख्या बोधपर गोष्टींमध्ये दोन तोंडाच्या पक्ष्याचा उल्लेख येतो मात्र तो केवळ कथेत. मात्र यातील बहुतांश कथा या लोककथा होत्या आणि त्या प्राचीन काळापासून चालत आल्या होत्या, पण त्यांचे अस्तित्व आपल्याला नाकारता येत नाही.
यातून एक कळून येते, की या ग्रंथांच्या आधीसुद्धा दोन तोंडांच्या पक्ष्याला महत्त्व असणार. अर्थात प्रत्यक्षात हा पक्षी होता का नाही याबद्दल माहिती नाही; परंतु दंतकथा किंवा शिल्पे यांवरून त्याचे अस्तित्व दिसून येते.
गंडभेरुंड या शब्दाची उत्पत्ती, शब्दाचा किंवा शिल्पाचा वापर कर्नाटक प्रांतात जास्त केलेला आढळून येतो.
कानडी भाषेत गंड या शब्दाचा अर्थ वीर किंवा योद्धा असा आहे, तर भेरुंड या शब्दाचा अर्थ द्विमुख असणारा पक्षी किंवा भयंकर पक्षी असा होतो. जैन साहित्यात सुद्धा या पक्ष्याला भारुंड असे नाव दिलेले आहे. या साहित्यातील वर्णन जर आपण पहिले तर या पक्ष्याला तीन पाय असल्याचे वाचनात येते; परंतु कोणत्याही शिल्पांमध्ये तीन पाय दिसत नाही हे विशेष.
भेरुंड हा शब्द कदाचित भारुंड या शब्दाचा अपभ्रंश आसावा, भा(बा) म्हणजे दोन आणि रुंड म्हणजे मुख. तर हे दोन शब्द मिळून भारुंड असा शब्द झाल्याचे नाकारता येत नाही. परंतु, पुराणात येणारे दाखले किंवा वेगवेगळ्या राजसत्तांनी केलेला उल्लेख यांवरून इतके लक्षात येते, की गंडभेरुंड हा पक्षी ताकदीचे आणि शौर्याचे प्रतीक मानला जाई आणि त्याचा संदर्भ बऱ्याचदा विष्णूचे वाहन असणाऱ्या गरुडाशी जोडलेला आहे.
दंतकथा :
प्रत्येक गोष्टीला एखादी दंतकथा ही असतेच. गंडभेरुंडच्या बाबतीत अशी दंतकथा सांगितली जाते, की भगवान विष्णू यांनी नृसिंहाचा अवतार घेऊन हिरण्यकशपुचा वध केला. नरसिंह अवतार हा सिंहाचे तोंड आणि मनुष्याचे शरीर घेऊन बनलेला असल्याने तो अधिक शक्तिशाली होता. त्यामुळे त्याने या शक्तीचा दुरुपयोग करून सर्व जगाचा संहार करायचे असे ठरवले. हे पाहून शंकराने शरभाचे रूप घेऊन नरसिंहाचा वध केला म्हणून विष्णूने शरभापेक्षा ताकदवान असलेल्या गंडभेरुंड म्हणजे दोन तोंडाच्या गरुडाचे रूप घेऊन शरभाचा पराभव केला. अशी ती कथा. पण यातून एक कळते, की गंडभेरुंड आणि शरभ हे एकमेकांचे वैरी दाखवले आहेत. त्यामुळेच, की काय महाराष्ट्रातील बहुतांश किल्ल्यांवर आढळणाऱ्या गंडभेरुंडच्या शिल्पांमध्ये शरभ हा नक्की असतो. एकतर गंडभेरुंड हा शरभाचा पराभव करताना दाखवला जातो किंवा शरभाने गंडभेरुंडचा पराभव केलेला दिसून येतो. या ऐकीव कथेवरूनच गंडभेरुंडची कल्पना आलेली असावी; कारण प्रामुख्याने महाराष्ट्रात अशा कथांना शिल्प स्वरूपात दाखवणे हे पूर्वीपासून चालत आलेले आहे. अगदी उदाहरण द्यायचे झाले तर पुण्यातील त्रिशुंड गणेश मंदिरातील शंकराच्या लिंगोद्भव रूपाचे शिल्प. त्यामुळे गंडभेरुंड आणि शरभ यांच्यातील युद्धाला तरी वर सांगितलेल्या पौराणिक कथेचा आधार असावा.
हिट्टाइट ते भारत :
गंडभेरुंडचा प्रवास जर आपण पाहिलात तर कळेल, की वरील दंतकथेला फारसा अर्थ नाही कारण भारतात ही संकल्पना येण्यापूर्वी प्राचीन हिट्टाइट तसेच इजिप्शियन, सुमेरियन संस्कृतीमध्ये प्रचलीत होती. लगेश या सुमेरियन संस्कृतीमधील एका शहरात दोन तोंडाच्या गरुडाचे शिल्प आढळून येते. सुमेरियन संस्कृतीचा जर कालखंड आपण पहिला तर लक्षात येईल की, साधारण तीन हजार वर्षे इसवी सन पूर्व येतो, त्यामुळे दोन-तोंडाच्या गरुडाची संकल्पना त्याआधीसुद्धा असण्याची शक्यता नाकारू शकत नाही. पण पुरावा म्हणून गृहित धरले तरी साधारण इसवी सन पूर्व तीन हजार हे वर्ष दोन तोंडाच्या गरुडाचे उगमस्थान होते.
तरीसुद्धा इसवी सन पूर्व तीन हजार ते इसवी सन अठराशे, म्हणजे साधारण 4800 वर्षे या शिल्पाचा प्रभाव जगावर राहिला ते केवळ हे शिल्प अफाट ताकदीचे प्रतीक आहे म्हणूनच.
सुमेरियन संस्कृती नंतर हे शिल्प आढळून येते ते हिट्टाइट संस्कृतीमध्ये. बोगुस्की या तुर्कस्तानमधील एका गावात जे पूर्वी हिट्टाइट संस्कृतीचे राजधानीचे शहर होते. तिथे दोन तोंडाच्या गरुडाचे शिल्प एका दगडात कोरलेले दिसून येते. या शिल्पाचा काळ इसवी सन पूर्व सांगितला जातो. या गरुडाने त्याच्या दोन्ही पायात दोन ससे पकडले आहेत. याचा अर्थ एका बलाढ्य साम्राज्याने त्याच्या घबराट अशा शत्रूंचा पराभव केला. भारतात सशाच्या जागी हत्ती, शरभ इत्यादी दिसून येतात. दोन्हीकडे गरुड हाच ताकदवान दाखवला आहे. कातळात कोरलेल्या गरुडाशिवाय बोगुस्की शहरात असलेल्या इमारतींवरसुद्धा दोन तोंडाचा गरुड सापडल्याचे उल्लेख आढळतात. यानंतर दोन तोंडांचे गरुड हे इजिप्त तसेच असीरियन बांधकामांवर दिसून येतात. तज्ज्ञांच्या मते हे शिल्प साधारण सहाव्या किंवा सातव्या शतकातल्या असाव्यात. यानंतर हे शिल्प रोमन साम्राज्य, पार्शियन साम्राज्य मग अरब, ग्रीक, हुण असे करत करत भारतात येऊन पोचले. भारतात कर्नाटक राज्यात या शिल्पाचा प्रसार मोठ्या प्रमाणावर झाला आणि येथील बहुतांश राजांनी हे चिन्ह आपल्या दरबारचे चिन्ह म्हणून स्वीकारले. हा जवळपास हजार वर्षांच्या काळात या शिल्पाचे स्वरूपसुद्धा बदलले नाही हे आश्चर्य. हा थोडे फार बदल त्या त्या राजांनी केले असतील, पण मूळ कल्पना ही कायम राहिली.
दोन तोंडाचा गरुड (Two Headed Eagle)
वरती सारखा दोन तोंडाचा गरुड असा उल्लेख आला. अर्थात भारतात याचा उल्लेख गंडभेरुंड म्हणून येत असला तरी बाकीच्या देशात मात्र Two Headed Eagle असाच उल्लेख येतो.
Two Headed Eagle याचा इथे उल्लेख करायचे कारण म्हणजे याचे आणि गंडभेरुंड या दोघांमधील साम्य. दोघांनाही तोंडे दोनच आणि दोन्हीकडे हा पक्षी गरुडच. पण भारतात काही काही ठिकाणी मनुष्याचे धड आणि तोंड पक्ष्याचे अशा स्वरूपात सुद्धा हे शिल्प आढळते. वर उल्लेख केल्याप्रमाणे Two Headed Eagle हा हिट्टाइट, इजिप्शियन, सुमेरियन अशा विविध संस्कृतीमध्ये सापडतो, इतकेच काय तर महान अशा रोमन साम्राज्यात सुद्धा याचा वापर केल्याचे दिसून येते. युरोपातील वेगवेळ्या देशांमध्ये वेगवेगळ्या ठिकाणी याचा वापर होत होता किंवा अजूनही केला जातो. अनेक राजांनी याचा स्वीकार आपले चिन्ह म्हणून केला किंवा आपल्या नाण्यांवर हे चिन्ह वापरले. अर्थात या ठिकाणी गंडभेरुंडवर जोर जास्त आहे, त्यामुळे सर्व लिहित बसत नाही.
गंडभेरुंड हे जरी भारतात पडलेले नाव असले तरी बाहेरील देशात त्याचा उल्लेख हा Two Headed Eagle म्हणून येत होता. भारतात त्याचे आगमन होण्याआधी इतर देशात तो बऱ्यापैकी प्रसिद्ध होता. आश्चर्याची बाब एवढीच, की दोन्हीकडे, भारतात आणि बाहेरसुद्धा याचे स्वरूप शक्तिशाली काल्पनिक प्राणी असेच केले गेले. पण एकंदरच गंडभेरुंड किंवा Two Headed Eagle यावर कोणत्याही एका देशाचा हक्क नाही. बऱ्याच देशांमध्ये त्याचे अस्तित्व दिसून येते आणि अनेक देश ते अभिमानाने मिरवत आहेत. पण काळाच्या ओघात त्याचे महत्त्व कमी होत आहे, हे मात्र तितकेच खेदजनक.
भारतातील गंडभेरुंड :
भारतातील जुन्या काळातील गंडभेरुंड जर शोधायला गेले तर सापडतो तो सिरकप स्तुपावर असलेला गंडभेरुंड. इतर देशांप्रमाणेच दोन तोंडे आणि एक धड असे त्याचे स्वरूप होते. साधारण अकराव्या किंवा बाराव्या शतकापर्यंत भारतातील गंडभेरुंडचे स्वरूप असेच असावे. त्यानंतर मग त्यात शरभ, सिंह इत्यादी प्राण्यांची जोड मिळाली असावी. आता उल्लेख आलाच आहे तर सांगतो, माझ्या मनात अभ्यास करताना एक प्रश्न पडला आणि त्याचे उत्तर शोधण्याचा सुद्धा मी प्रयत्न केला, तो प्रश्न असा कर्नाटक राज्यात हत्ती आणि गंडभेरुंड यांचे युद्ध दाखवले जाते किंबहुना गंडभेरुंडने हत्तीला पायात दाबून ठेवले आहे, असेच बऱ्याचदा दिसते. याउलट केरळमध्ये किंवा महाराष्ट्रामध्ये सुद्धा गजलक्ष्मीच्या रूपाने हत्तीची पूजा केली जाते.
गंडभेरुंड हे नाव बऱ्याच विजयनगर साम्राज्यातील राजांनी त्यांच्या नावापुढे लावले. दुसरा देवराय हा रायागजा-गंडभेरुंड या नावाने ओळखला जात असे. कृष्णराय आणि सदाशिव हे राजे गजंघ-गंडभेरुंड या नावाने तर अच्युतदेवराय हा राजा अरिभा-गंडभेरुंड या नावाने ओळखला जात असे. याशिवाय या राजांनी गंडभेरुंडची आकृती असणारी नाणीसुद्धा पाडली होती. महाराष्ट्रात या गंडभेरुंडाचे विविध प्रकार आढळतात. त्यापैकी जेता गंडभेरुंड आणि जित गंडभेरुंड असे दोन प्रकार मुख्यत्वे असतात.
मैसूरचा दसरा. प्रत्येक हत्तीच्या झूलीवर आणि प्रत्येक माहुताच्या अंगरख्यावर गंडभैरुंड.
No comments:
Post a Comment