Daily Quiz # २३६
ताम्रपाषाण युगातील पुरातत्वीय अवशेष महाराष्ट्रात कोणत्या नदीच्या परिसरात सापडले ?
उत्तर -: प्रवरा नदी
“जोर्वे संस्कृती”
महाराष्ट्रातील अहमदनगर जिल्ह्यातील संगमनेर तालुक्यामध्ये संगमनेर पासून पूर्वेकडे ८ किलोमीटर अंतरावर प्रवरा नदीच्या काठावर जोर्वे गाव वसलेले आहे. या ठिकाणी डॉ. एच. डी. सांकलिया व डॉ. एस. बी. देव यांनी इ.स. १९५०-५१ साली केलेल्या उत्खननामुळे साधारणत: साडेतीन हजार वर्षापुर्वीची (इसवी सन पूर्व १२०० ते १५००) वसाहत उजेडात आली. प्राथमिक सर्वेक्षणात येथे ताम्रपाषाणयुगीन मातीची भांडी आणि गारगोटींच्या छिलक्यांची हत्यारे सापडली. त्यामुळे महाराष्ट्रात ताम्रयुग झालेच नाही, या मताचे खंडन झाले. या उत्खननानंतर इतर ठिकाणी केलेल्या उत्खननामध्ये इतरही अनेक वसाहती सापडल्या, पण “जोर्वे” येथील उत्खननानंतर त्या सापडल्या असल्याने “जोर्वे संस्कृती” या नावाने त्यांना ओळखले जाते. या संस्कृतीमधील समाज शेती प्रधान होता व तो स्थिरस्थावर होऊन शेती करू लागला होता. प्रवरेच्या तीरावर ही एक सुखसंम्पन्न वसाहत होती, असे संशोधनाअंती आढळून आले आहे.
ज्या कालखंडात मानवाने तांबे आणि दगड यांचा हत्यार म्हणुन वापर केला, त्या कालखंडास “ताम्र-पाषाणयुग” या नावाने ओळखले जाते. भारतात ताम्रयुगातील अवशेष महाराष्ट्र, राजस्थान आणि मध्यप्रदेशातील काही भागात आढलले आहेत. महाराष्ट्रामध्ये जोर्वे, नेवासे, दायमाबाद, इनामगाव या ठिकाणी असे अवशेष सापडले आहेत. या काळातील लोक गहु, धान्य आणि विविध प्रकारच्या कडधान्यांची शेती करत असत. शेतीसोबतच गाय, म्हैस, शेळी, उंट पालन यांचा व्यवसाय असे.
जोर्वे येथील उत्खननात ब्राँझच्या सहा कुऱ्हाडी व एका तांब्याची बांगडी मिळाली होती. तसेच या ठिकाणी जास्त प्रमाणात रंगीत खापरे देखील मिळाली होती. काही कुंभ, वाडगे, थाळ्या देखील मिळाल्या होत्या. यावर पानांची, झाडांची तसेचा प्राणी आणि पक्षी यांचे चित्रे काढलेली आढळतात. अशा प्रकारची खापरे जोर्वे संस्कृतीचे व्यवच्छेदक लक्षण मानली जातात. त्यानंतर महाराष्ट्र, मध्य प्रदेश व कर्नाटक आणि आंध्रच्या काही भागात केलेल्या उत्खननातून अशाच प्रकारची खापरे मिळाली. पण सर्वप्रथम जोर्वे याठिकाणी अशा प्रकारची खापरे सापडलेली असल्याने नंतरच्या अशा प्रकारच्या सर्व खापरांना जोर्वे संस्कृतीची खापरे म्हणून संबोधले जाते. “जोर्वे संस्कृती” अंतर्गत एक पाच खोल्या असलेल्या घराचे अवशेष सापडले आहेत.
अकराव्या शतकातील काही शिलालेखात याचा ‘जउरग्राम’ असा उल्लेख येतो. स्थानिक परंपरेनुसार ‘जरासंधनगरी’ म्हणून हे ओळखले जाते.
ताम्रपाषाण युगातील पुरातत्वीय अवशेष महाराष्ट्रात कोणत्या नदीच्या परिसरात सापडले ?
उत्तर -: प्रवरा नदी
“जोर्वे संस्कृती”
महाराष्ट्रातील अहमदनगर जिल्ह्यातील संगमनेर तालुक्यामध्ये संगमनेर पासून पूर्वेकडे ८ किलोमीटर अंतरावर प्रवरा नदीच्या काठावर जोर्वे गाव वसलेले आहे. या ठिकाणी डॉ. एच. डी. सांकलिया व डॉ. एस. बी. देव यांनी इ.स. १९५०-५१ साली केलेल्या उत्खननामुळे साधारणत: साडेतीन हजार वर्षापुर्वीची (इसवी सन पूर्व १२०० ते १५००) वसाहत उजेडात आली. प्राथमिक सर्वेक्षणात येथे ताम्रपाषाणयुगीन मातीची भांडी आणि गारगोटींच्या छिलक्यांची हत्यारे सापडली. त्यामुळे महाराष्ट्रात ताम्रयुग झालेच नाही, या मताचे खंडन झाले. या उत्खननानंतर इतर ठिकाणी केलेल्या उत्खननामध्ये इतरही अनेक वसाहती सापडल्या, पण “जोर्वे” येथील उत्खननानंतर त्या सापडल्या असल्याने “जोर्वे संस्कृती” या नावाने त्यांना ओळखले जाते. या संस्कृतीमधील समाज शेती प्रधान होता व तो स्थिरस्थावर होऊन शेती करू लागला होता. प्रवरेच्या तीरावर ही एक सुखसंम्पन्न वसाहत होती, असे संशोधनाअंती आढळून आले आहे.
ज्या कालखंडात मानवाने तांबे आणि दगड यांचा हत्यार म्हणुन वापर केला, त्या कालखंडास “ताम्र-पाषाणयुग” या नावाने ओळखले जाते. भारतात ताम्रयुगातील अवशेष महाराष्ट्र, राजस्थान आणि मध्यप्रदेशातील काही भागात आढलले आहेत. महाराष्ट्रामध्ये जोर्वे, नेवासे, दायमाबाद, इनामगाव या ठिकाणी असे अवशेष सापडले आहेत. या काळातील लोक गहु, धान्य आणि विविध प्रकारच्या कडधान्यांची शेती करत असत. शेतीसोबतच गाय, म्हैस, शेळी, उंट पालन यांचा व्यवसाय असे.
जोर्वे येथील उत्खननात ब्राँझच्या सहा कुऱ्हाडी व एका तांब्याची बांगडी मिळाली होती. तसेच या ठिकाणी जास्त प्रमाणात रंगीत खापरे देखील मिळाली होती. काही कुंभ, वाडगे, थाळ्या देखील मिळाल्या होत्या. यावर पानांची, झाडांची तसेचा प्राणी आणि पक्षी यांचे चित्रे काढलेली आढळतात. अशा प्रकारची खापरे जोर्वे संस्कृतीचे व्यवच्छेदक लक्षण मानली जातात. त्यानंतर महाराष्ट्र, मध्य प्रदेश व कर्नाटक आणि आंध्रच्या काही भागात केलेल्या उत्खननातून अशाच प्रकारची खापरे मिळाली. पण सर्वप्रथम जोर्वे याठिकाणी अशा प्रकारची खापरे सापडलेली असल्याने नंतरच्या अशा प्रकारच्या सर्व खापरांना जोर्वे संस्कृतीची खापरे म्हणून संबोधले जाते. “जोर्वे संस्कृती” अंतर्गत एक पाच खोल्या असलेल्या घराचे अवशेष सापडले आहेत.
अकराव्या शतकातील काही शिलालेखात याचा ‘जउरग्राम’ असा उल्लेख येतो. स्थानिक परंपरेनुसार ‘जरासंधनगरी’ म्हणून हे ओळखले जाते.
No comments:
Post a Comment